Czy racjonalność jest racjonalna? „Racjonalność. Co to jest, dlaczego jej brakuje i dlaczego ma znaczenie" Stevena Pinkera

Tytuł: Racjonalność. Co to jest, dlaczego jej brakuje, dlaczego ma znaczenie

 

Autor: Steven Pinker

Wydawnictwo: Zysk i S-ka

Data wydania: 2021

Liczba stron: 392
Tłumacz:Tomasz Bieroń

Kategoria: Literatura popularnonaukowa

Ocena: 8/10

 

Lata temu, dzięki komuś kto chętnie podsuwa mi wspaniałe lektury, przeczytałam Piękny styl Stevena Pinkera. To była zachwycająca, choć wymagająca, przygoda pełna celnych i dowcipnych uwag. Po latach w końcu udało mi się dorwać kolejną książkę autora, tym razem opowiadającą o racjonalności. Poruszane w książce tematy są złożone i zdecydowanie bardziej naukowe niż styl pisania, więc przyznaję, że nie byłam pewna jak to wyjdzie...

Racjonalność. Co to jest, dlaczego jej brakuje, dlaczego ma znaczenie to książka, która jest swego rodzaju debatą nad zjawiskiem racjonalności. Steven Pinker podchodzi do tematu od strony naukowej, demonstrując nam wpływające na nas mechanizmy lub działania, których nie jesteśmy nawet świadomi. W swojej książce autor prezentuje nam czym jest racjonalność i dlaczego tak trudno określić jej zakres, wskazuje na możliwości jej niezrozumienia, pomijania, jak również manipulacji. Zagadnienie racjonalności jest nam tłumaczone między innymi poprzez logikę, krytyczne myślenie, problem relacji pomiędzy korelacją a faktyczną przyczynowością, teorię gier, prawdopodobieństwo i losowość czy rozumowanie bayesowskie. Poruszany jest dosyć ważny temat istotności statystycznej, błędów poznawczych, zalet i wad określonej metodologii, czułości i specyficzności metody, analiza kosztów, ryzyka, korzyści i strat... Wszystko to doprowadza nas do dyskusji nad jedną bardzo ważną kwestią - czy człowiek postępuje/podejmuje decyzje racjonalnie i dlaczego nie. Steven Pinker prowadzi nas przez meandry ludzkiej psychiki, naszych wad, zalet, tendencji pokazując nam kiedy potrafimy racjonalnie wybierać, a kiedy ta racjonalność nam umyka i dlaczego.

Doświadczamy w życiu wydarzeń, a nie liczb z zakresu między 0 a 1.

Muszę przyznać, że szerokie podejście autora robi wrażenie - ta analiza ma rozmach godny naukowca. Nie przyszło mi do głowy nic co wiązałabym z racjonalnością, co nie byłoby w książce pana Pinkera opisane. Zupełnie inną kwestią jest to, że w gruncie rzeczy nie do końca wiedziałam czego się po takim temacie spodziewać. Racjonalność to z jednej strony pojęcie szerokie i nieco abstrakcyjne, ale z drugiej? Jest definicja, są przykłady, nad czym tu deliberować. Steven Pinker udowadnia, że racjonalność jest poważnym zagadnieniem, które w takich momentach historii jak ten obecny jest wyjątkowo ważna. Zrozumienie tego jaki jest ludzki mechanizm podejmowania decyzji i w jaki sposób powinniśmy patrzeć, lub prezentować, daną kwestię ogromnie pomogłoby nam w dzisiejszym świecie, m.in. łatwiejsza byłaby dyskusja o wszystkim co łączy się z pandemią.

W kilku miejscach pogubiłam się podczas lektury i nadal nie wiem jak i dlaczego brzmi poprawna odpowiedź. Z całą pewnością sam tekst jest całkiem sporym wyzwaniem, nie jest łatwy do czytania (trudno mi powiedzieć czy ma to związek z samym tłumaczeniem, czy raczej z samym pomysłem Stevena Pinkera na tę książkę), momentami zdania są niesamowicie kanciaste, a innym razem ogromnie rozbudowane i wielokrotnie złożone. Biorąc pod uwagę stopień skomplikowania samej treści, książka może sprawiać trudności. Nawet samo słownictwo jest momentami bardzo naukowe i osobom niepowiązanym może sprawić pewien kłopot. Z drugiej strony wszystkie stawiane tezy i naukowe przemyślenia autor dokładnie tłumaczy na współczesnych, intuicyjnych i bardzo życiowych przykładach. 

Racjonalna argumentacja polega na przedstawieniu założeń, które wszyscy uznają za prawdziwe, sformułowaniu zdań warunkowych, które w zgodnej opinii wynikają z siebie nawzajem, a następnie zastosowaniu wszystkich poprawnych reguł wnioskowania, które dają w wyniku logiczne - i tylko logiczne - implikacje przyjętych założeń. Argumentacje często nie dorastają do tego ideału: wykorzystują błędną regułę wnioskowania, na przykład potwierdzenie następnika, albo opierają się na założeniu, które nie zostało jawnie sformułowane, przez co sylogizm zmienia się w entymemat, jak to nazywają logicy. Żaden śmiertelnik nie ma tyle czasu ani cierpliwości, aby przedstawić wszystkie założenia i wnioskowania z danej argumentacji, więc w praktyce prawie wszystkie argumenty są entymematami.

Steven Pinker ma wyraziste poglądy i pisząc książkę ich nie ukrywał. Nie będę oszukiwać - nie zawsze się zgadzaliśmy. W kwestii naukowych rozważań nie mam mu nic do zarzucenia, natomiast poglądowo zdecydowanie mielibyśmy o czym podyskutować. Nasze różnice dotyczą kilku kwestii, ale szczególnie medycznych. Jako przykład podam to co bardzo krótko podsumował na temat nowotworu prostaty czy raczej badania przesiewowe w kierunku tego nowotworu z użyciem badania PSA czyli antygenu swoistego dla prostaty. Autor przytacza to w kontekście ujemnej użyteczności badań przesiewowych dodając "ja się nie piszę". Biorąc pod uwagę kontekst medyczny, a nie wyłącznie statystki, badanie PSA uważam za słuszną metodę. To prawda - wartości PSA bywają zawyżone bez związku z nowotworem, ale jest to badanie całkowicie nieinwazyjne (zwykłe badanie krwi), powtarzane, a jego następstwem są dalsze procedury diagnostyczne, a nie wielkie, szkodliwe i oszpecające zabiegi jak autor wydaje się sugerować. Ponadto, nowotwór prostaty ma bardzo wysoki odsetek wyleczalności. Czy zatem nie warto nawet zaryzykować fałszywie pozytywnego wyniku i zostać mocniej przebadanym niż przeoczyć wyleczalny nowotwór? Jak dla mnie autor sam wpada we własne sidła nieracjonalności.

To jednak nie zmienia faktu, że książka naprawdę zmusza do myślenia, do dyskusji, do chwili zastanowienia. Nie wiem czy zmienia życie, ale na pewno może wpływać na naszą perspektywę. Dla mnie najciekawszy był psychologiczny aspekt racjonalności - jakie mechanizmy stoją za podejmowanymi przez nas decyzjami, dlaczego nieracjonalne decyzje też są racjonalizowane, jaką rolę odgrywa tabu i tak dalej. Nieustająco mnie to intryguje i nigdy nie mam takiej tematyki dosyć. Podoba mi się nawiązanie do pewnej mimowolnej interdyscyplinarności - psychologia nie wymyka się prawom fizyki, a eksperymenty, niezależnie od poruszanego zagadnienia, podlegają ocenie statystycznej. Warto też rozmawiać o samym środowisku naukowym oraz jego możliwościach i ograniczeniach. Jak zwykle zafascynowały mnie przykłady sytuacji, w których sposób przedstawienia pewnych informacji wpływa na ich odbiór. Pan Pinker zaprezentował m.in. przykład dotyczący analizy rachunku zysków lub strat, w którym sam sposób przedstawienia identycznych liczb wpływał na to, czy zdecydowalibyśmy się zaryzykować, czy jednak nie. Niezmiennie ważny jest temat korelacji, która nie musi oznaczać przyczynowości. Kiedy autor o tym opowiadał nie mogłam się powstrzymać, aby nie porównywać treści Racjonalności do Statystycznie rzecz biorąc Janiny Bąk. Co prawda ta druga książka jest o wiele przystępniejsza, ale poruszane tematy są dosyć podobne (z tym, że w Racjonalności są przedstawiane na znacznie bardziej zaawansowanym poziomie).

Żadna z metod nie zapewnia tego, za czym wszyscy tęsknią: gotowego algorytmu ustalania prawdy.

Racjonalność. Co to jest, dlaczego jej brakuje, dlaczego ma znaczenie jest fascynującą książką, która fantastycznie poszerza horyzonty. Jednak jej lektura jest całkiem sporym wyzwaniem - autor sięga po wiele stricte naukowych narzędzi i pojęć, które co prawda niezwykle obrazowo wyjaśnia, ale wymagają one solidnego skupienia na czytanym tekście. Ponadto mnie Racjonalność sprawiła pewne kłopoty na poziomie językowym, ale za to daje nam ogromną bibliografię, indeks błędów poznawczych oraz zwykły, bardzo praktyczny, indeks pojęciowy. Pod względem zaprezentowanych przez autora wartości i poglądów - chętnie wdałabym się w dyskusję, bo jak zwykle w niektórych kwestiach zgodzilibyśmy się bez wahania, ale w innych... Jednak to jeszcze mocniej utwierdza mnie w przekonaniu, że książkę naprawdę warto przeczytać chociażby po to by zdobyć tę racjonalną wiedzę, a następnie samemu wyrobić sobie swój osąd. Polecam!

Za możliwość lektury bardzo dziękuję Wydawnictwu Zysk i S-ka oraz portalowi BookHunter.pl